Σεπτέμβριος 1944: Η Καταστροφή της Χαλκηδόνας

Λιτσάκη Δέσποινα

Στο παρόν κείμενο επιχειρείται να φωτιστεί μια σημαντική πτυχή της ιστορίας των κατοίκων της Χαλκηδόνας Θεσσαλονίκης την περίοδο της γερμανικής Κατοχής. Ανάμεσα στα θέματα που εξετάζονται είναι τα δραματικά γεγονότα που συντελέστηκαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής, η αντίσταση των κατοίκων και οι απώλειες του άμαχου πληθυσμού, οι κακουχίες και τα αιματηρά γεγονότα που συγκλόνισαν το χωριό, κυρίως τον Σεπτέμβριο του 1944, με αποκορύφωμα τον βαρύ φόρο αίματος που πλήρωσε ο άμαχος πληθυσμός στις 28 Σεπτεμβρίου 1944. Η Χαλκηδόνα βίωσε ιδιαίτερα έντονα τη γερμανική Κατοχή, αφού θάνατος, πείνα, τρόμος, μαραυγορίτες, αδιέξοδο, είναι πτυχές που συνθέτουν την εικόνα που παρουσίαζε η Χαλκηδόνα κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής.

Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1941-1944) η Ελλάδα περιήλθε υπό την κατοχή των γερμανικών, ιταλικών και βουλγαρικών στρατευμάτων. Έτσι, η Χαλκηδόνα, ως περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας, βρέθηκε κάτω από τη γερμανική Κατοχή από τον Απρίλιο του 1941 μέχρι τον Οκτώβριο του 1944. Ήδη από τις πρώτες μέρες της κατάληψης της χώρας οι Γερμανοί εγκατέστησαν φρουρές σε νευραλγικά σημεία. Η Χαλκηδόνα, τα Κουφάλια, το Άδενδρο και η γέφυρα στον Αξιό ποταμό ήταν ανάμεσα στις περιοχές που επιλέχθηκαν επειδή ήταν κομβικής σημασίας.

Γενικώς, οι Γερμανοί επιθυμούσαν να εξασφαλίσουν την απρόσκοπτη αποχώρηση του γερμανικού στρατού από την Ελλάδα, όταν θα έφτανε η ώρα του τερματισμού του πολέμου. Γνώριζαν καλά ότι οι δρόμοι της Κεντρικής Μακεδονίας και κυρίως η σιδηροδρομική γραμμή της κοιλάδας του Αξιού ήταν οι μόνες δίοδοι που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν, όταν θα λάμβαναν το σήμα αποχώρησής τους από τα ελληνικά εδάφη. Για τον λόγο αυτό επιδίωκαν να έχουν υπό τον έλεγχό τους περιοχές πάνω σε σημαντικούς οδικούς και σιδηροδρομικούς άξονες.[1]

Δεν ήταν καθόλου τυχαία, λοιπόν, η συγκέντρωση ενός μεγάλου αριθμού ενόπλων στην ευρύτερη περιοχή της Χαλκηδόνας. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η γεωγραφική θέση του χωριού και ιδιαίτερα η γειτνίασή του με βασικές συγκοινωνιακές αρτηρίες, καθώς η Χαλκηδόνα βρίσκεται πάνω σε σημαντικό οδικό δίκτυο και ήταν κόμβος διέλευσης των γερμανικών οχημάτων. Έτσι, η Χαλκηδόνα, λόγω της νευραλγικής της θέσης, στη διάρκεια της Κατοχής και κυρίως το Σεπτέμβριο του 1944, δέχτηκε τα περισσότερα πλήγματα σε σχέση με τα γύρω χωριά από τις δυνάμεις Κατοχής και τους συνεργάτες τους.

Συμμετοχή της Χαλκηδόνας στην Αντίσταση, αλλά και η συνεργασία με τον κατακτητή

Οι κάτοικοι της Χαλκηδόνας ήδη από τους πρώτους μήνες της Κατοχής προχώρησαν στην οργάνωση και εκδήλωση πράξεων παθητικής, αλλά και ενεργητικής αντίστασης. Βέβαια, κατά τους πρώτους μήνες της Κατοχής η αντίσταση εκδηλώθηκε με τη μορφή μεμονωμένων επεισοδίων και δεν ήταν αποτέλεσμα οργανωμένων ενεργειών. Η μετάβαση σε δυναμικότερες μορφές αντίστασης έγινε αργότερα και είχε ως αποτέλεσμα τη γερμανική αντίδραση με την εφαρμογή των συλλογικών ποινών. Με τις επιχειρήσεις αυτές οι δυνάμεις Κατοχής εγκαθίδρυαν ένα καθεστώς τρομοκρατίας και ευελπιστούσαν πως θα μετέβαλαν αρνητικά τη στάση του πληθυσμού απέναντι στην αντίσταση.[2]

Από τις αρχές του 1943 οι αντάρτικες ομάδες έκαναν πιο αισθητή την παρουσία τους. Στην ευρύτερη περιοχή της Χαλκηδόνας δρούσαν δύο ένοπλες διμοιρίες των ανταρτών. Η πρώτη δραστηριοποιήθηκε ως τις εκβολές του Αξιού ποταμού και η δεύτερη ανέλαβε δράση μέχρι τις εκβολές του ποταμού Λουδία. Στο όρος Πάικο είχε την έδρα του το 30ό Σύνταγμα του ΕΛΑΣ με χώρο ευθύνης την Έδεσσα, τα Γιαννιτσά, την Κρύα Βρύση, τη Γουμένισσα, τα Κουφάλια, την Παλιά και τη Νέα Πέλλα και τη Χαλκηδόνα μέχρι τις εκβολές του Λουδία ποταμού. Οι πολιτικές οργανώσεις των ανταρτών με επικεφαλής το ΚΚΕ έκαναν προσπάθειες για να οργανώσουν τον κόσμο στις γραμμές του ΕΑΜ. Έτσι, στη Χαλκηδόνα το ΕΑΜ δημιούργησε μία τοπική οργάνωση. Μάλιστα, αρκετοί κάτοικοι του χωριού εντάχθηκαν στις ομάδες του ΕΛΑΣ, καταφεύγοντας στο βουνό με σκοπό την ανάληψη δράσης κατά του εχθρού.[3] Πολλοί ήταν και αυτοί που παρέμειναν στο χωριό με αποστολή τη συγκέντρωση πληροφοριών που αφορούσαν στις κινήσεις του εχθρού και τη μεταβίβαση αυτών στη διοίκηση των ανταρτών του Πάικου. Οι περισσότεροι από αυτούς έπεσαν νεκροί στα πεδία των μαχών πολεμώντας τους κατακτητές ή δολοφονήθηκαν από τους άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας.[4] Αλλά και γυναίκες από τη Χαλκηδόνα προσέφεραν στον αγώνα κατά του εχθρού, όπως ήταν η Φανή Μισκάκη και η Κατίνα Μπακιρλή.

Μία άλλη πτυχή του κατοχικού δράματος ήταν αυτή της συνεργασίας με τους κατακτητές. Η Μακεδονία, εξάλλου, αποτέλεσε τον κατεξοχήν χώρο όπου ευδοκίμησε το φαινόμενο της ένοπλης και της ιδεολογικής συνεργασίας και στον οποίο έδρασαν όλες εκείνες οι ομάδες που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς, παράδειγμα μιας τέτοιας ομάδας ήταν εκείνης του Γεωργίου Πούλου, που ανέπτυξε δράση και στη Χαλκηδόνα.[5]

Στην ευρύτερη περιοχή της Χαλκηδόνας οι ενέργειες της ομάδας του Πούλου ήταν ιδιαίτερα σκληρές σε βάρος του άμαχου πληθυσμού. Το Σεπτέμβριο του 1944, έχοντας ως βάση την Κρύα Βρύση, και με την άδεια των γερμανικών αρχών, οι άνδρες του Πούλου επιδόθηκαν σε επιθέσεις και λεηλασίες στα χωριά της ευρύτερης περιοχής των Γιαννιτσών[6] μεταξύ των οποίων και η Χαλκηδόνα. Ένα ακόμη παράδειγμα της δράσης παραστρατιωτικών τμημάτων που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή ήταν όταν στις αρχές του Σεπτεμβρίου 1944 έκαναν την εμφάνισή τους στη Χαλκηδόνα άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας και μια διμοιρία Γερμανών. Αφού συγκέντρωσαν τους κατοίκους του χωριού στο προαύλιο του σχολείου εκτέλεσαν τον εικοσιτετράχρονο Νίκο Μπαξεβανάκη. Σύμφωνα με τους εκτελεστές, ο αδελφός του Νίκου Μπαξεβανάκη είχε καταφύγει στο βουνό και είχε προσχωρήσει στο 30ό Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Για τον λόγο αυτόν θεωρήθηκε ένοχος και εκτελέστηκε με σκοπό να λειτουργήσει η εκτέλεσή του αποτρεπτικά για όποιον από τους κατοίκους δεν συμμορφωνόταν με τις διαταγές των γερμανικών αρχών.[7]

Ο κύκλος βίας και αίματος στη Χαλκηδόνα το Σεπτέμβριο του 1944

Η πολιτική των αντιποίνων εφαρμόστηκε στο πλαίσιο της αρχής της συλλογικής ευθύνης, σύμφωνα με την οποία τα χωριά που βρίσκονταν στο πλευρό των ανταρτών κινδύνευαν με ολοκληρωτική καταστροφή. Εξάλλου, ένα στοιχείο που διαφοροποίησε τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο από αυτούς που είχαν προηγηθεί ήταν πως οι κατακτητές προχώρησαν σε αντίποινα σε βάρος του άμαχου πληθυσμού. Στις περιπτώσεις τραυματισμών ή θανάτων Γερμανών στρατιωτών κατόπιν ενεδρών των ανταρτών οι Γερμανοί προέβαιναν σε σκληρότατα και απάνθρωπα αντίποινα σε βάρος του άμαχου πληθυσμού με τη μορφή της σύλληψης και κακοποίησης ομήρων, την εκτέλεση αμάχων, τις ληστείες και λεηλασίες κατοικιών, την πυρπόληση χωριών, την κατάσχεση περιουσιών και την επιβολή συλλογικών χρηματικών ποινών.[8]

Στη Χαλκηδόνα μέσα σε κλίμα τρομοκρατίας και πειθαναγκασμού οι Γερμανοί και αργότερα και οι άνδρες του Πούλου καθημερινά επιδίδονταν στη λεηλασία των περιουσιών των κατοίκων αφαιρώντας ρούχα, έπιπλα, μέσα μεταφοράς, σιτηρά, αλεύρι, όσπρια και ζώα με αποτέλεσμα οι κάτοικοι του χωριού να αντιμετωπίζουν πρόβλημα επιβίωσης. Ακόμη, και τα παιδιά προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν την πείνα τους με τον δικό τους τρόπο. Έτσι, σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων του χωριού που έζησαν τα γεγονότα, πολλά νηστικά παιδιά έτρεχαν πίσω από τα σταθμευμένα αυτοκίνητα των Γερμανών, τούς ξεγελούσαν και με αυτόν τον τρόπο έκλεβαν τρόφιμα.[9]

Από την άλλη ο ΕΛΑΣ είχε επικεντρώσει ιδιαίτερα την προσοχή του στους άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας, που δρούσαν στην περιοχή της Χαλκηδόνας. Έτσι, τον Σεπτέμβριο του 1944 το 30ό Σύνταγμα ανέλαβε επιχειρήσεις στην περιοχή των Γιαννιτσών, μεταξύ των οποίων ήταν και αυτή στα Κουφάλια και τη Χαλκηδόνα, με σκοπό να πλήξει τους συνεργάτες των κατακτητών. Οι ενέργειες αυτές των ανταρτών είχαν επιτυχία, αφού η αντίπαλη πλευρά είχε απώλειες πολλούς νεκρούς και καταδιώχθηκε πέρα από τον Αξιό ποταμό. Τέλος, μέσα στον Σεπτέμβριο δύο ακόμη επιχειρήσεις έλαβαν χώρα στη Χαλκηδόνα. Στην πρώτη αρκετοί άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας και Γερμανοί σκοτώθηκαν, ενώ συνελήφθησαν και αιχμάλωτοι. Στη δεύτερη, άνδρες του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν σε 23 γερμανούς ποδηλατιστές με αποτέλεσμα να πάρουν λάφυρα ποδήλατα και ένα κιβώτιο πυρομαχικών.[10]

Τέλη Σεπτεμβρίου το 30ό Σύνταγμα του ΕΛΑΣ είχε πληροφορίες ότι 300 περίπου άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας από τη Θεσσαλονίκη και την Κρύα Βρύση έφθασαν στη Χαλκηδόνα και οχυρώθηκαν με σκοπό να εγκατασταθούν εκεί. Αν το κατόρθωναν αυτό, θα εξασφάλιζαν ένα ασφαλές καταφύγιο, με τον άμαχο πληθυσμό του χωριού να λειτουργεί ως προστατευτική ασπίδα κάλυψης. Από την άλλη, οι αντάρτες επιθυμούσαν την εκκένωση της Χαλκηδόνας, καθώς εκτιμούσαν ότι το χωριό σύντομα θα μετατρεπόταν σε πεδίο συγκρούσεων μεταξύ των Γερμανών και του ΕΛΑΣ. Μπροστά σε αυτή την προοπτική η διοίκηση του 30ού Συντάγματος του ΕΛΑΣ αποφάσισε να στήσει ενέδρες στους άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας στο δρόμο Χαλκηδόνας και Πέλλας και να εμποδίσει την εγκατάστασή τους μέσα στο χωριό. Το πρωί της 28ης Σεπτεμβρίου 40 άνδρες περίπου του Πούλου κινήθηκαν από την Κρύα Βρύση με προορισμό τη Χαλκηδόνα για να παραλάβουν σιτηρά και άλλα τρόφιμα. Στην πορεία τους, όμως, δέχθηκαν τα πυρά των ανταρτών του 3ου Τάγματος. Έτσι, διεξήχθη σφοδρή μάχη ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τα Τάγματα Ασφαλείας, η οποία διήρκεσε μέχρι τις απογευματινές ώρες με αποτέλεσμα αρκετοί από αυτούς να χάσουν τη ζωή τους, επτά άνδρες να συλληφθούν αιχμάλωτοι και οι υπόλοιποι να τραπούν σε άτακτη φυγή. Οι Γερμανοί και τα Τάγματα Ασφαλείας αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν στο κέντρο της Χαλκηδόνας, από όπου άλλοι κατέφυγαν προς τη γέφυρα του Αξιού και άλλοι ακολούθησαν μια διερχόμενη φάλαγγα. Οι απώλειες των ανταρτών ήταν δύο νεκροί και τέσσερις τραυματίες, αλλά πήραν λάφυρα σιτάρι και άλλα είδη.[11]

Το ίδιο βράδυ ο Πούλος, οργισμένος, απαίτησε τη συγκέντρωση των κατοίκων στην πλατεία του χωριού με σκοπό την εφαρμογή αντιποίνων. Ο Πούλος προσπαθούσε να πείσει το γερμανό διοικητή της περιοχής ότι οι κάτοικοι του χωριού ήταν κομμουνιστές και αντάρτες και να του δώσει άδεια να προβεί σε εκτελέσεις ως αντίποινα για την συντριπτική ήττα που υπέστησαν οι άνδρες του. Λόγω της αθρόας προσέλευσης των κατοίκων (300 άνδρες και 100 γυναίκες περίπου) ο γερμανός διοικητής απάλλαξε τους κατοίκους από κάθε συκοφαντία και απέτρεψε τον Πούλο από το να προβεί σε αντίποινα σε βάρος αθώων πολιτών.[12] Η απόφαση του γερμανού διοικητή να αθωώσει τους κατοίκους από τις συκοφαντίες και διαβολές του Πούλου δημιούργησε ένα κλίμα εφησυχασμού και τους έκανε να πιστέψουν πως οι Γερμανοί τιμωρούν μόνο εκείνους οι οποίοι τους δημιουργούσαν προβλήματα. Τα θλιβερά, όμως, γεγονότα της ημέρας εκείνης διέψευσαν τους πάντες.

Στις 28 Σεπτεμβρίου ο διοικητής του 3ου Τάγματος του ΕΛΑΣ αποφάσισε να μετακινήσει το τάγμα του πλησιέστερα προς τη Χαλκηδόνα, καθώς και να θέσει σε εφαρμογή ένα νέο επιχειρησιακό σχέδιο. Οι άνδρες του τάγματος, στο οποίο συμμετείχαν και κάτοικοι της Χαλκηδόνας, είχαν ως αποστολή να στήσουν ενέδρα σε οποιοδήποτε διερχόμενο γερμανικό όχημα, όπως και στο γερμανικό ταχυδρομικό όχημα, το οποίο κάθε Πέμπτη εκτελούσε το δρομολόγιο Αλεξάνδρεια - Χαλκηδόνα - Θεσσαλονίκη. Το ταχυδρομικό αυτό όχημα μετέφερε την αλληλογραφία του τάγματος των Γερμανών που είχε την έδρα του έξω από το Πλατύ και το συνόδευαν πάντα δύο γερμανοί μοτοσικλετιστές. Σύμφωνα με την εντολή, οι αντάρτες έπρεπε να πυροβολήσουν προς το όχημα και αμέσως να τραπούν σε φυγή. Η απόφαση αυτή του αρχηγού των ανταρτών να επιτεθούν σε οποιοδήποτε γερμανικό όχημα και με οποιοδήποτε κόστος σκοπό είχε να προκαλέσει τις δυνάμεις κατοχής. Βέβαια, υπήρχε ο κίνδυνος των αντιποίνων από την πλευρά των Γερμανών σε βάρος του άμαχου πληθυσμού. Σύμφωνα με τον ΕΛΑΣ το όφελος θα ήταν διπλό. Οι κάτοικοι του χωριού για να γλιτώσουν από τα αντίποινα των Γερμανών θα αναζητούσαν προστασία στους άνδρες του ΕΛΑΣ, καταφεύγοντας στα χωριά του Πάικου, ενώ οι άνδρες θα κατατάσσονταν στο 30ό Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Η διοίκηση των ανταρτών εκτιμούσε πως θα υπήρχαν θύματα μεταξύ των κατοίκων της Χαλκηδόνας από ενδεχόμενα αντίποινα, αλλά θα σώζονταν περισσότεροι εάν εγκατέλειπαν το χωριό. Σε κάθε περίπτωση, δεν ήθελαν ο Πούλος να εγκλωβίσει τους κατοίκους μέσα στο χωριό. Τότε, οι αντάρτες δε θα μπορούσαν να πλήξουν το σώμα του Πούλου, καθώς θα υπολόγιζαν τον άμαχο πληθυσμό.[13]

Πράγματι, το πρωινό της 28ης Σεπτεμβρίου το γερμανικό ταχυδρομικό όχημα έκανε την εμφάνισή του με κατεύθυνση τη Θεσσαλονίκη. Κοντά στην κεντρική πλατεία δέχθηκε τα πυρά των ανταρτών. Οι επιβαίνοντες γερμανοί στρατιώτες ανταπέδωσαν τα πυρά. Επικράτησε πανδαιμόνιο από τις αδιάκοπες ριπές που ρίχνονταν από τους γερμανούς μοτοσικλετιστές προς πάσα κατεύθυνση. Στη συνέχεια, το όχημα άλλαξε πορεία και κατευθύνθηκε προς την Αλεξάνδρεια. Σύμφωνα με το γερμανικό φρουραρχείο της Θεσσαλονίκης, δεν υπήρξαν νεκροί από την πλευρά των Γερμανών. Μόνο ένας γερμανός συνοδός τραυματίστηκε. Ύστερα από αυτή την ενέδρα ο στρατιωτικός διοικητής Θεσσαλονίκης-Αιγαίου έδωσε εντολή στο διοικητή του τάγματος των Γερμανών να σπεύσει άμεσα στη Χαλκηδόνα με σκοπό: α) την απώθηση των ανταρτών που ήδη είχαν εισχωρήσει στο χωριό και β) τη σύλληψη και τιμωρία των υπαιτίων του επεισοδίου. Οι κάτοικοι της Χαλκηδόνας, όταν πληροφορήθηκαν τι είχε συμβεί, πανικοβλήθηκαν. Πολλοί άνδρες, ανάμεσά τους και γυναίκες, ξεχύθηκαν στους αγρούς για να ειδοποιήσουν τους δικούς τους να μη γυρίσουν στο χωριό. Οι μητέρες καλούσαν τα παιδιά τους να κρυφτούν στα σπίτια. Οι ψυχραιμότεροι θεώρησαν πως οι Γερμανοί δε θα τους έβλαπταν, αφού οι ίδιοι δεν είχαν κάνει κάτι σε βάρος τους. Πολλοί υπήρξαν αυτοί που εγκατέλειψαν το χωριό, αναζητώντας προστασία στις τάξεις του 3ου Τάγματος.[14]

Δύο ώρες περίπου μετά το συμβάν δύο γερμανικές φάλαγγες έκαναν την εμφάνισή τους. Η μία έφθασε από το δρόμο της Βέροιας, ενώ η δεύτερη από την πλευρά του Αξιού. Οι Γερμανοί, βοηθούμενοι από άνδρες του Πούλου, άνοιξαν πυρ στη Χαλκηδόνα και απώθησαν τους αντάρτες στα Κουφάλια και την Πέλλα. Σφοδρή μάχη διεξήχθη μεταξύ των Γερμανών και των ανδρών του Πούλου από τη μία πλευρά και των ανταρτών του 3ου Τάγματος του ΕΛΑΣ από την άλλη. Οι πρώτοι υπερείχαν σε αριθμό και σε οπλισμό. Ύστερα από μία ώρα περίπου άνισου αγώνα οι άνδρες του ΕΛΑΣ αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν προς τα Κουφάλια, αφήνοντας ελεύθερο το πεδίο στον εχθρό να εισβάλει στο χωριό. Οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους, μόλις μπήκαν στο χωριό, συνέλαβαν άνδρες κάθε ηλικίας για να τους εκτελέσουν. Την ημέρα εκείνη συνελήφθησαν 33 άτομα. Η αντίδραση των μελλοθάνατων ήταν να προσεύχονται, ενώ άλλοι εκλιπαρούσαν τους εκτελεστές τους να τους αφήσουν ελεύθερους. Οι απελπισμένες κραυγές τους δεν τους λύγισαν. Σύμφωνα με το Βιβλίο Ληξιαρχικών Πράξεων Θανάτων του Δήμου Χαλκηδόνος από τους συλληφθέντες οι 24 άνδρες μεταφέρθηκαν στη θέση «Κάμπος» ή «Μπαχτσελίκια». Εκεί, αφού δύο άνδρες (Πασχάλης Διαμαντόπουλος και Ευθύμιος Κουρέπης) αφέθηκαν ελεύθεροι για άγνωστους λόγους, οι είκοσι δύο βρήκαν το θάνατο. Οι υπόλοιποι εννιά οδηγήθηκαν στην αυλή του Δημοτικού Σχολείου, όπου και εκτελέστηκαν οι οκτώ. Ένας από αυτούς, ο Δημήτριος Τσερκέζης, κατόρθωσε να δραπετεύσει. Ο απολογισμός των νεκρών της 28ης Σεπτεμβρίου του 1944 ανήλθε σε 30 άνδρες. Η ομαδική αυτή εκτέλεση φανέρωσε για μια ακόμη φορά την πλήρη αναρχία που επικρατούσε τις ημέρες εκείνες και τους πολλαπλούς κινδύνους που παραμόνευαν πλέον για τους αμάχους, με τους τελευταίους να πληρώνουν για μια ακόμη φορά υψηλό φόρο αίματος.[15]

Οι κάτοικοι του χωριού, για να γλιτώσουν από τη μανία των Γερμανών και των συνεργατών τους, κατέφυγαν στα γύρω χωριά, αναζητώντας κάποιο ασφαλές μέρος, ενώ ελάχιστοι παρέμειναν, κυρίως ηλικιωμένοι. Τελικά, εγκαταστάθηκαν στα χωριά Μεσιά και Άγιος Πέτρος.[16] Οι κάτοικοι της Χαλκηδόνας περιήλθαν σε τραγική θέση, αφού κατάντησαν σε ελάχιστο χρόνο πρόσφυγες μέσα στην ίδια τους την πατρίδα. Τότε, οι άνδρες του Πούλου, εκμεταλλευόμενοι την ευκαιρία της ερήμωσης του χωριού, επιδόθηκαν σε πυρπολήσεις και λεηλασίες σπιτιών και καταστημάτων, ολοκληρώνοντας την καταστροφή.[17]

 
Τέλος της γερμανικής Κατοχής – Η αποχώρηση των Γερμανών και των συνεργατών τους

 Το καλοκαίρι του 1944 οι Γερμανοί διεξήγαν στα βουνά τις τελευταίες μεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον του ΕΛΑΣ, με στόχο την απελευθέρωση των βασικών συγκοινωνιακών δικτύων, καθώς είχαν φτάσει (τέλη Αυγούστου) από τα γραφεία των γερμανικών επιτελείων οι πρώτες διαταγές για τη σταδιακή εκκένωση του ελληνικού χώρου και τη γρήγορη μετακίνηση όλων των γερμανικών στρατευμάτων προς τα βόρεια. Η στιγμή της απελευθέρωσης της χώρας ήταν φανερό ότι είχε φτάσει. Με τους Γερμανούς άρχισαν να αποχωρούν και όσοι είχαν συνεργαστεί μαζί τους, φοβούμενοι την οργή των συμπατριωτών τους. Ανάμεσα στους συνεργάτες και υποστηρικτές των Γερμανών που εγκατέλειψαν την Ελλάδα ήταν και ο Πούλος. Έτσι, ο Πούλος και οι άνδρες του εγκατέλειψαν τις θέσεις τους στη Χαλκηδόνα[18] και πέρασαν τα ελληνογιουγκοσλαβικά σύνορα ακολουθώντας τα γερμανικά στρατεύματα. Ο Πούλος καταγράφηκε στην ιστορία ως ένας από τους πρωταίτιους των συμφορών που έπληξαν τους κατοίκους της Χαλκηδόνας και των άλλων γειτονικών χωριών.

Η αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων και των Ταγμάτων Ασφαλείας από την ευρύτερη περιοχή της Χαλκηδόνας έγινε στα τέλη Οκτωβρίου 1944. Αρχές Νοεμβρίου οι κάτοικοι του χωριού μπορούσαν πια να επιστρέψουν στο χωριό από τα χωριά Άγιος Πέτρος και Μεσιά του νομού Κιλκίς στα οποία είχαν καταφύγει.[19] Το μέγεθος της καταστροφής δεν άργησε να αποκαλυφθεί. Τα περισσότερα σπίτια είχαν καταστραφεί ολοσχερώς. Παντού υπήρχαν σκορπισμένα τα σφάγια από ζώα, θύματα και αυτά των αδίστακτων ανδρών των Ταγμάτων Ασφαλείας και κυρίως του σώματος του Πούλου. Το χωριό σε γενικές γραμμές παρουσίαζε εικόνα βιβλικής καταστροφής τις πρώτες ημέρες μετά την επιστροφή των κατοίκων.[20] Παρ' όλες τις δυσκολίες, βρήκαν το ψυχικό σθένος και μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα ξαναέχτισαν τα σπίτια τους, κατασκεύασαν νέους στάβλους και απέκτησαν πολλά ζώα.

Το 1983, 40 σχεδόν χρόνια μετά, το κοινοτικό συμβούλιο της Χαλκηδόνας αποφάσισε να τιμήσει τους κατοίκους για την προσφορά τους στην Αντίσταση και στην Απελευθέρωση. Έτσι, η οδός «Βεροίας» μετονομάστηκε σε οδό «Φανής Μισκάκη» για να τιμήσει τη γυναίκα αυτή της Εθνικής Αντίστασης και η οδός Γιαννιτσών μετονομάστηκε σε οδό «Ενιαίας Εθνικής Αντίστασης».[21] Ήταν η ελάχιστη τιμή προς όσους είχαν αγωνιστεί, καθώς και μια ελάχιστη υπενθύμιση στην περίοδο του «πυρός και σιδήρου» από την οποία είχε διέλθει το χωριό, όπως άλλωστε είχε συμβεί με την ίδια τη χώρα.

Συνοψίζοντας, οι κάτοικοι της Χαλκηδόνας βρέθηκαν αντιμέτωποι με τον πόλεμο, βιώνοντας την καταστροφή στα χρόνια της Κατοχής. Η Χαλκηδόνα βρέθηκε κάτω από τη γερμανική Κατοχή από τον Απρίλιο του 1941 μέχρι τον Οκτώβριο του 1944. Η συγκέντρωση ενός μεγάλου αριθμού ενόπλων στην ευρύτερη περιοχή της Χαλκηδόνας δεν ήταν καθόλου τυχαία. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η γεωγραφική θέση του χωριού και ιδιαίτερα η γειτνίασή του με βασικές συγκοινωνιακές αρτηρίες. Έτσι, η Χαλκηδόνα, λόγω της νευραλγικής της θέσης, υπέστη δυσανάλογες, όπως άλλωστε συνέβη και στα Γιαννιτσά, για το μέγεθός της, καταστροφές, αλλά και σε σχέση με τα γύρω χωριά από τις δυνάμεις κατοχής και τους συνεργάτες τους, με αποκορύφωμα 30 νεκρούς από τον άμαχο πληθυσμό τον Σεπτέμβριο του 1944.

 

 

ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αδημοσίευτες πηγές

1. ΑΡΧΕΙΑ

Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ), Θεσσαλονίκη  

Γενική Διοίκηση Μακεδονίας (ΓΔΜ), φάκ. 20, υποφάκ. 1, φάκ. 22, υποφάκ. 1, φάκ. 112, υποφάκ. 167, 187, 191, 198.

Αυτόνομη Υπηρεσία Επισιτισμού Μακεδονίας (ΑΥΕΜ), φάκ. 27, υποφάκ. 3, 4.

Αρχείο Δήμου Νέας Χαλκηδόνας

Βιβλίο Θανάτων Νέας Χαλκηδόνος, Ληξιαρχείον Κοινότητος Χαλκηδόνος, Ληξιαρχικές πράξεις

θανάτου, τόμ. Β΄

Δημοτολόγιο Κοινότητας Νέας Χαλκηδόνας, τόμ. Α΄

Πρακτικά Συνεδριάσεων Κοινοτικού Συμβουλίου Νέας Χαλκηδόνας

2. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ (απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις)

Ζωή Κάρδαρη, Νέα Χαλκηδόνα, 28 Ιουνίου 2015

Διαμαντής Κούσας, Νέα Χαλκηδόνα, 28 Ιουνίου 2015

 

Δημοσιευμένες πηγές

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 Δορδανάς Στράτος, Το αίμα των αθώων. Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία, 1941-1944, Εστία, Αθήνα 2007.

 Στογιαννάρης Γιάννης Θ., Η Χαλκηδόνα στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, 1941-1944, Copy City, Θεσσαλονίκη 2013.

 

[1] Στράτος Δορδανάς, Το αίμα των αθώων. Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία, 1941-1944, Εστία, Αθήνα 2007, σ. 120.

[2] Οι αντάρτικες ομάδες ανέστειλαν τη δράση τους. Συγκεκριμένα, από το Φεβρουάριο μέχρι τα τέλη Νοεμβρίου του 1942 δεν καταγράφηκε καμία αντιστασιακή ενέργεια, βλ. Δορδανάς, ό.π., σ. 119. Επίσης, βλ. ΙΑΜ, ΓΔΜ, φάκ. 20, υποφάκ. 1, Ε.Λ.Α.Σ., Ομάς Μεραρχιών Μακεδονίας, Επιτελικόν Γραφείον, Αριθ. 1285.

[3] Διαμαντής Κούσας, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Νέα Χαλκηδόνα, 28 Ιουνίου 2015. ΙΑΜ, ΓΔΜ, φάκ. 20, υποφάκ. 1: Ε.Λ.Α.Σ., Χ Μεραρχία, 30ό Σύνταγμα ΕΛΑΣ, «Ιστορία του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος της περιοχής του 30ού Συντάγματος».

[4] Στογιαννάρης, Η Χαλκηδόνα στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, σ. 15.

[5] Διαμαντής Κούσας, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Νέα Χαλκηδόνα, 28 Ιουνίου 2015.

[6] Δορδανάς, Το αίμα των αθώων, ό.π., σσ. 528-529.

[7] Ζωή Κάρδαρη, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Νέα Χαλκηδόνα, 28 Ιουνίου 2015.

[8] Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο άμαχος πληθυσμός πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος παρά τις διεθνείς συμβάσεις που είχαν υπογραφεί ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα και προέβλεπαν μεταξύ άλλων και την προστασία αυτού, βλ. στο ίδιο, σ. 15.

[9] Ζωή Κάρδαρη και Διαμαντής Κούσας, μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις, Νέα Χαλκηδόνα, 28 Ιουνίου 2015.

[10] ΙΑΜ, ΓΔΜ, φάκ. 20, υποφάκ. 1: Ε.Λ.Α.Σ., Χ Μεραρχία, 30όν Σύνταγμα, «Έκθεσις πεπραγμένων μηνός Σεπτεμβρίου 1944».

[11] ΙΑΜ, ΓΔΜ, φάκ. 20, υποφάκ. 1: Ε.Λ.Α.Σ., Χ Μεραρχία, 30ον Σύνταγμα, «Έκθεσις επί της επιχειρήσεως του ΙΙΙ Τάγματος κατά των Γερμανών και ταγματασφαλιτών εις την Νέα Χαλκηδόνα Γιαννιτσών την 28-9-44». Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, σ. 410.

[12] Στογιαννάρης, ό.π., σσ. 47 και 51.

[13] Στο ίδιο, σ. 52.

[14] Στο ίδιο, σσ. 51-58 και 62.

[15] Δορδανάς, Το αίμα των αθώων, σσ. 552-553. Για τους εκτελεσθέντες, βλ. Δήμος Νέας Χαλκηδόνας, Βιβλίον Θανάτων Νέας Χαλκηδόνος, τόμος Β΄, όπου υπάρχουν συνολικά είκοσι οκτώ ληξιαρχικές πράξεις. Περιέχει κατάσταση εκτελεσθέντων στις 28 Σεπτεμβρίου 1944 στη θέση «Κάμπος» ή «Μπαξελίκια» και στο προαύλιο του σχολείου.

[16] Διαμαντής Κούσας, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Νέα Χαλκηδόνα, 28 Ιουνίου 2015.

[17] Δορδανάς, Το αίμα των αθώων, σσ. 552-553.

[18] Στογιαννάρης, Η Χαλκηδόνα στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής, σσ. 132-133.

[19] Στογιαννάρης, ό.π., σ. 116.

[20] Διαμαντής Κούσας, Ζωή Κάρδαρη, μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις, Νέα Χαλκηδόνα, 28 Ιουνίου 2015.

[21] Κοινότητα Νέας Χαλκηδόνας, Πρακτικά Συνεδριάσεων Κοινοτικού Συμβουλίου Νέας Χαλκηδόνας, 1983.