Βιβλία

Έρευνα: Κατερίνα Πετρίδου

Αδαμίδης Φιλώτας, Πορεία Αγώνων Η ζωή και η δράσητου μαχητή τεσσάρων πολέμων, Πολιτιστική Εταιρεία Νάουσας «Αναστάσιος Μιχαήλ ο Λόγιος», Νάουσα 2014.
Ο συγγραφέας συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση και αυτοχαρακτηρίζεται μάλιστα ως «σκιώδης Καπετάνιος» για ένα διάστημα του 30^ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Ως εκ τούτου υπάρχουν πολιτικά φορτισμένες και υπερβολικές περιγραφές. Οι αναφορές του για τα Γιαννιτσά περιορίζονται ως επί το πλείστον σε τρία σημαντικά γεγονότα, στα οποία δεν συμπεριλαμβάνεται η 14^η Σεπτεμβρίου: α) στην επιχείρηση στις 6/7 Ιουλίου 1944 μέσα στα Γιαννιτσά, β) σε ένα «χτύπημα» στα Γιαννιτσά στις 17 Αυγούστου 1944 και, γ) στη γιορτή για την απελευθέρωση των Γιαννιτσών.

Δορδανάς Στράτος Ν., Έλληνες εναντίον Ελλήνων Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006.
Ο συγγραφέας κάνει μια σύντομη αναφορά στις σσ. 334-337 στην καταστροφή των Γιαννιτσών και στη συμμετοχή των Φριτς Σούμπερτ και Κύρου Γραμματικόπουλου.

Δορδανάς Στράτος Ν., Η γερμανική στολή στη ναφθαλίνη Επιβιώσεις του δοσιλογισμού στη Μακεδονία, 1945-1974, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Αθήνα 2011.
Δεν περιέχει πληροφορίες για τα Γιαννιτσά, όμως προκαλεί ενδιαφέρον η τεκμηριωμένη ανάλυση της πορείας και της μεταστροφής του Βλάχου Στέργιου Σκαπέρδα, παρόντα την ημέρα της ομαδικής εκτέλεσης. Ο αναγνώστης μπορεί να βρει ακόμη, πίνακες με συνοπτικά βιογραφικά στοιχεία του Τάγματος του Πούλου, της ομάδας Γραμματικόπουλου, κ.ά., όπως επίσης και στοιχεία για τη δίκη του Πούλου και των αντρών του, της «μεταπολεμικής τύχης» αυτών, καθώς και πίνακα με τις απώλειες του τάγματος την περίοδο 1943-1949.

Δορδανάς Στράτος Ν., Το αίμα των αθώων. Αντίποινα των Γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία, 1941 - 1944, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 2007.
Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια από τις πιο ολοκληρωμένες καταγραφές των γεγονότων που συνέβησαν στα Γιαννιτσά καθ’ όλη την διάρκεια της γερμανικής Κατοχής. Γίνεται αντικειμενική και τεκμηριωμένη παράθεση των συμβάντων και αποτελεί την καλύτερη πηγή για την περίοδο αυτή.

Ζωίδης Γ.-Καϊλας Δ. κ.ά., Στ άρματα! Στ άρματα! Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης 1940- 1945, Εκδόσεις «Γνώσεις», Αθήνα 1967.
Το χρονικό αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στην Αυγή το 1963 και την έκδοση επιμελήθηκε ο στρατηγός του ΕΛΑΣ Γεράσιμος Αυγερόπουλος. Συνεπώς στο κείμενο αποτυπώνεται σε απόλυτο βαθμό η οπτική της εαμικής αντίστασης για τα όσα διαδραματίστηκαν στα Γιαννιτσά και γι’ αυτό υπάρχει κεφάλαιο με τίτλο: «Ο ΕΛΑΣ σώζει τα Γιαννιτσά από την καταστροφή». Οι συντάκτες, αναφερόμενοι στα γεγονότα μετά την 14^η Σεπτεμβρίου, εξηγούν πως κατάφεραν να σώσουν τα Γιαννιτσά από την ολοκληρωτική καταστροφή.

Καλογρηάς Βάιος, Το αντίπαλο δέος. Οι εθνικιστικές οργανώσεις αντίστασης στην κατεχόμενη Μακεδονία (1941-1944), University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2012.
Στο κεφάλαιο του βιβλίου «Η ‘Νέα Τάξη’ των Γερμανών κατακτητών», γίνεται αναφορά στην τελευταία κοινή επιχείρηση των τμημάτων Πούλου και Σούμπερτ στα Γιαννιτσά.

Καραδήμας Δημήτριος Χρ., Καταστραφείσαι πόλεις και χωριά συνεπεία του πολέμου 1940- 1945, Διεύθυνση Συντονισμού του υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας (έκδ.), Αθήνα 1945.
Η μελέτη αυτή περιλαμβάνει τα Γιαννιτσά στο πλαίσιο της καταγραφής των κατεστραμμένων περιοχών κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Είναι σημαντική πηγή γιατί τα στοιχεία αντλήθηκαν από επίσημες πηγές και από υπηρεσίες που είχαν αναλάβει να καταγράψουν λεπτομερώς τις καταστροφές που υπέστησαν κατοικημένες περιοχές της χώρας κατά τη διάρκεια του πολέμου και της ξένης κατοχής. Σημειώνεται ο ακριβής αριθμός των σπιτιών που προϋπήρχαν κι αυτών που καταστράφηκαν ολοσχερώς ή μερικώς. Ο αναγνώστης, πριν στρέψει την προσοχή του στις καταγραφές, είναι αναγκαίο να προστρέξει στις επισημάνσεις στο κείμενο των περιεχομένων. Το μόνο «μελανό» σ’ αυτό το έργο εντοπίζεται στη στήλη «Υπεύθυνοι Καταστροφής» επειδή για τα πρόσφατα γεγονότα (1945) οι συντάκτες αδυνατούν να διακρίνουν την Αντίσταση από τις δοσιλογικές οργανώσεις. Αποτέλεσμα είναι η καταστροφή των Γιαννιτσών να αποδίδεται στην εαμική αντίσταση. Εξίσου σημαντική είναι και η καταγραφή του αριθμού των θυμάτων της Κατοχής την περίοδο 1940-1945. Στα Γιαννιτσά ο αριθμός των θυμάτων ανέρχεται συνολικά στους 220, χωρίς να διευκρινίζονται τα ακριβή αίτια θανάτου.

Καρκάνης Νίκος Κ., Οι δοσίλογοι της Κατοχής. Δίκες παρωδίες. Ντοκουμέντα-αποκαλύψεις-μαρτυρίες, β΄ έκδ., Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1982.
Σε μια από τις πρώτες μελέτες για το ζήτημα των συνεργασθέντων με τους κατακτητές στην Κατοχή, χωρίς η χρονική στιγμή έκδοσής της να είναι τυχαία, ο συγγραφέας παραπέμπει σε εκτενή αποσπάσματα από τις δίκες όσων κατηγορήθηκαν από τα Ειδικά Δικαστήρια και τα Στρατοδικεία για συνεργασία με τον εχθρό ή για διάπραξη εγκλημάτων πολέμου στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκε ο Γερμανός Φριτς Σούμπερτ, η αιματοβαμμένη δράση του οποίου στην Κρήτη και στη Μακεδονία απασχόλησε το Στρατοδικείο Αθηνών. Περιλαμβάνει μέρος της απολογίας του θύτη και μαρτυρικές καταθέσεις για τα αποτρόπαια εγκλήματα, κάποιες από τις οποίες εστιάζουν στα γεγονότα της 14^ης Σεπτεμβρίου 1944 στα Γιαννιτσά.

Κουσίδου Αναστασία, «Συνοικίες και πληθυσμοί στα Γιαννιτσά του σήμερα», πτυχιακή εργασία, Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών, Παιδαγωγική Σχολή Φλώρινας, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Φλώρινα 2018.
Η συγγραφέας αφιερώνει λίγες σειρές για τον ομαδικό τάφο και το μνημείο στα Γιαννιτσά σήμερα. Δεν προσφέρει πληθώρα πληροφοριών, ωστόσο αναδεικνύει τη σχέση του παρελθόντος (γεγονότα 14^ης Σεπτεμβρίου) με το παρόν (μνημείο, τελετές μνήμης, συλλογική και ατομική μνήμη).

Mazower Mark, Στην Ελλάδα του Χίτλερ Η εμπειρία της Κατοχής, μετάφρ. Κώστας Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1995.
Στις σσ. 365-366 περιγράφεται εν συντομία η 13^η και 14^η Σεπτεμβρίου 1944 και το χρονικό της σφαγής. Σε μια από τις καλύτερες μελέτες για την Ελλάδα της Κατοχής ο συγγραφέας αναφέρεται περιεκτικά και γλαφυρά στο χρονικό της θηριωδίας του Σούμπερτ και των αντρών του, αλλά και των άλλων παρακρατικών ομάδων, εξοπλισμένων από τους Γερμανούς, στη Μακεδονία και μεταξύ αυτών στα Γιαννιτσά.

Μαθιόπουλος Βάσος Π., Ο Δεκέμβριος του 1944 Σουηδικά, Ελβετικά και Συμμαχικά Διπλωματικά ντοκουμέντα, Λιβάνης, Αθήνα 1994.
Το βιβλίο αποτελεί ιδιαίτερη πηγή, καθώς αναλύονται έστω και επιγραμματικά η δράση του Σούμπερτ και η σφαγή στα Γιαννιτσά μέσα από την έκθεση του πρέσβη Τύμπεργκ που συμπληρώθηκε από τον προϊστάμενο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στη Θεσσαλονίκη, Ζαν Λήμπεργκ. Ο ίδιος ο πρέσβης την έστειλε μετά τα Δεκεμβριανά στη Στοκχόλμη.

Μαραντζίδης Νίκος (επιμ.), Οι άλλοι καπετάνιοι. Αντικομμουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Αθήνα 2005.
Οι συγγραφείς δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για τους εθνικιστές και αντικομμουνιστές Καπετάνιους. Πληροφορίες για τα Γιαννιτσά υπάρχουν στο άρθρο του Στράτου Δορδανά, «Αντικομμουνιστές οπλαρχηγοί Κεντρική Μακεδονία», όπου διαφαίνεται η σύνδεση ορισμένων οπλαρχηγών με την πόλη. Παρουσιάζουν ενδιαφέρον οι πληροφορίες για το πώς βρέθηκαν εκεί ή πως ανέλαβαν ενεργό δράση μερικοί απ’ τους υπεύθυνους για την τραγωδία της 14^ης Σεπτεμβρίου.

Μαυροκεφαλίδου Ελένη (επιμ.), Γιαννιτσά: Ιστορικό-Φωτογραφικό λεύκωμα, Έκδοση Δήμος Γιαννιτσών, Γιαννιτσά 2007.
Στο πλούσιο αυτό λεύκωμα, που διατρέχει όλες τις πτυχές της ζωής της πόλης κατά τη διάρκεια του 20^ου αιώνα, η επιμελήτρια και συγγραφέας των κειμένων αφιερώνει ξεχωριστή ενότητα για την «Εκτέλεση 14^ης Σεπτεμβρίου 1944», το κείμενο της οποίας συνοδεύει φωτογραφικό υλικό εκτελεσθέντων, του τόπου της εκτέλεσης στο προαύλιο χώρο του 1^ου Δημοτικού Σχολείου, καθώς και της επιμνημόσυνης δέησης που τελέστηκε το 1960. 

Μητσόπουλος Θανάσης (Σταύρος), Αναμνήσεις αγωνιστών του Βερμίου και του Καϊμακτσαλάν του Πάικου και του Κιλκίς. Σαράντα αγωνιστές ύστερα από μισόν αιώνα θυμούνται και διηγούνται τη δόξα τους και το παράπονο τους.Κουβεντιάζουν με την Ιστορία, Ιδιωτική Έκδοση, Αθήνα 1995.
Σ’ αυτό το βιβλίο γίνονται σποραδικές αναφορές στα Γιαννιτσά και τις γύρω περιοχές. Είναι χρήσιμη πηγή, ιδιαίτερα για τη μικρή αναφορά σχετικά με τον Αυστριακό Ότμαρ Ντορν που αυτομόλησε (σ. 113), για την αγαστή συνεργασία του Αυστριακού Χανς με τους Έλληνες, καθώς και για τις αναμνήσεις του Ανέστη Χατζηβαρίδη για την επιχείρηση στα Γιαννιτσά την 13^η Σεπτεμβρίου του 1944. Οι μάρτυρες που περιγράφουν τα γεγονότα ήταν μέλη του ΕΛΑΣ. Τα χρόνια που παρήλθαν από τα γεγονότα πιθανότητα αποτελούν τον λόγο για τα προβλήματαστην ακριβή χρονολόγηση των περιστατικών.

Μητσόπουλος Θανάσης, Το 30^ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, αυτοέκδοση (5^η), Αθήνα 1971. 
Αναμνήσεις του πολιτικού αντιπροσώπου του ΕΑΜ στο 30^ο Σύνταγμα σχετικά με την δράση του στον κάμπο των Γιαννιτσών και της Παιονίας. Περιέχει λεπτομερή αφήγηση των γεγονότων της 14^ης Σεπτεμβρίου στα Γιαννιτσά, όσων προηγήθηκαν αλλά και όσων επακολούθησαν, χωρίς να λείπουν η υπερβολή στην αφήγηση αλλά και κάποιες ανακρίβειες, που όμως δεν αλλοιώνουν τον πυρήνα των γεγονότων. Περιλαμβάνει διάφορα τεκμήρια, όπως φωτογραφίες Γιαννιτσιωτών που ήταν μέλη του ΕΛΑΣ. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η σύνταξη πίνακα με ονόματα Γιαννιτσιωτών που εκτελέστηκαν ομαδικά στις 14/09/1944.

Νιζαμίδου Ουρανία, Κι όχι να πείτε που ‘κανα και τίποτα σπουδαίο…, Εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2019.
Η αυτοβιογραφία της Νιζαμίδου, μέλος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ αργότερα, προσφέρει πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία για τη ζωή στα Γιαννιτσά επί γερμανικής Κατοχής, για την Ημέρα του Σταυρού ιδωμένη μέσα από τα μάτια και τα βιώματα μιας απ’ τις γυναίκες που οδηγήθηκαν από τους ταγματασφαλίτες στο πάρκο του Αγίου Γεωργίου και τέλος, για την επιστροφή στη βίαια εγκαταλελειμμένη πόλη. Οι πολιτικές της πεποιθήσεις δεν επηρεάζουν (σε μεγάλο βαθμό) την αφήγηση. Εν κατακλείδει, συνιστά καλή πηγή για την γερμανική Κατοχή στα Γιαννιτσά.

Ξηραδάκη Κούλα, Κατοχικά Κατάλογοι εκτελεσθέντων-φωτογραφίες ντοκουμέντα-ενθύμια απ’ τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα 1941-44, τόμοι Α΄-Β΄, αυτοέκδοση, Αθήνα 1975.
Μέσα σε δύο τόμους οι αναφορές στα Γιαννιτσά και τους εκτελεσθέντες είναι ελάχιστες. Αξίζει να σημειωθεί όμως ότι στις σσ. 137 – 138 του πρώτου τόμου υπάρχει αναφορά στους νεκρούς της ομαδικής εκτέλεσης στα Γιαννιτσά. Επιπλέον, κατονομάζονται και κάποιοι εκτελεσθέντες στην περιοχή κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Στον δεύτερο τόμο υπάρχει μόνο μία και μοναδική μνεία στα Γιαννιτσά που αφοράστην εκτέλεση εκατό πενήντα ατόμων τον Σεπτέμβριο, αναπαράγοντας τον υπερβολικό αριθμό των εκτελεσθέντων της ημέρας εκείνης.

Σαχπατζίδης Γεώργιος, Στον ίσκιο των αναμνήσεων, αυτοέκδοση, Θεσσαλονίκη 1981.
Πρόκειται για αναμνήσεις του συγγραφέα που διαπνέονται όμως έντονα από λογοτεχνική διάθεση. Συγκεκριμένα, περιγράφονται γλαφυρά κάποιες μόνο σκηνές από την αποφράδα ημέρα της 14^ης Σεπτεμβρίου 1944 στα Γιαννιτσά.

Σινόπουλος Νικόλαος Αθαν., Πέλλα, Έδεσσα, Γιαννιτσά, Αρδέα, αυτοέκδοση, χ.τ.έ. 1948.
Ο συγγραφέας κάνει μικρή αναφορά στις θηριωδίες του Σούμπερτ στα Γιαννιτσά. Αυτό που έχει σημασία είναι η μνεία στον Ιωάννη Παπαδόπουλο, ο οποίος διατέλεσε δήμαρχος Γιαννιτσών πριν και μετά τον φονευθέντα Μαγκριώτη, καθώς απαριθμούνται τα έργα που υλοποίησε στην πόλη για την ανοικοδόμησή της.

Φωτίου Θανάσης, Η ναζιστική τρομοκρατία στην Ελλάδα. Η πορεία του Φριτς Σούμπερτ και του ελληνικού «Σώματος Κυνηγών» στην κατοχική Κρήτη και Μακεδονία, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2011.
Παρουσιάζεται λεπτομερειακά ο βίος και η δράση του βασικού θύτη της κτηνωδίας που συντελέστηκε στα Γιαννιτσά αλλά και η σύμπραξή του με Μακεδόνες δωσίλογους. Ο συγγραφέας, υποκινούμενος από προσωπικό ενδιαφέρον μιας και κατάγεται από τη Μαραθούσσα Χαλικιδικής, διεξήγε ενδελεχή έρευνα για τον Φριτς Σούμπερτ, φέρνοντας στο φως αποκαλυπτικά στοιχεία, όπως αποσπάσματα από τις δικογραφίες των δωσίλογων οπλιτών του. Αναλυτικά περιγράφεται και ο αιματοβαμμένος Σεπτέμβριος του 1944 μέσα από πρωτογενείς πηγές, καθώς και ο ρόλος του σώματος του Σούμπερτ με επικεφαλής τον ίδιο στην πόλη των Γιαννιτσών. Σημαντικά στοιχεία δίνει ονομαστικός πίνακας με τους άντρες του από τη Μακεδονία. Πρόκειται για μια αντικειμενική και τη μοναδική μελέτη για τον Σούμπερτ και την αιματοβαμμένη πορεία του από τη Κρήτη στη Μακεδονία, που προσφέρει πλήθος πολύτιμων στοιχείων και ταυτόχρονα ακτινογραφεί τον αρχηγό, κάνοντας τη διάκριση μεταξύ του μύθου και της πραγματικότητας.

Χατζής Χρήστος Ν., Γιαννιτσά Ιστορική Επισκόπηση, Ιδιωτική Έκδοση, Γιαννιτσά 2003. Υπάρχει χρονολογική παράθεση των κύριων γεγονότων στα γερμανοκρατούμενα Γιαννιτσά μεταξύ 1943-1944.
Ωστόσο, παρά την αναλυτική διήγηση των γεγονότων, λείπουν σε αρκετά σημεία οι πηγές που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας.

Χρυσοχόου Αθανάσιος Ι., Η Κατοχή εν Μακεδονία. Η δράσις του ΚΚΕ, τόμ. Α’, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949.
Το έργο διαπνέεται από ισχυρό αντικομμουνισμό εξαιτίας της ιδιότητας του συγγραφέα, καθώς διετέλεσε Γενικός Επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας την περίοδο της Κατοχής. Ωστόσο, είναι χρήσιμη πηγή γιατί αφενός προσφέρει στοιχεία για τα Γιαννιτσά που δεν θα μπορούσαν να αντληθούν από άλλη πηγή λόγω της θέσης του συγγραφέα και αφετέρου γιατί ο αντικομμουνισμός του δεν αποτελεί πάντα ανασχετικό παράγοντα σε σχέση σχετικά με την κριτική αποτίμηση της δράσης του ΕΛΑΣ στη Μακεδονία, στη συγκεκριμένη περίπτωση αναφορικά με τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου μέσα στην πόλη και στην ευρύτερη περιφέρεια. 

2ο Γυμνάσιο Γιαννιτσών, «Τα Γιαννιτσά υπό Γερμανική Κατοχή», σχολική εργασία των τάξεων Γ1, Γ4, Γ5, Γιαννιτσά 2004-2005.
Αξιόλογη προσπάθεια μαθητών για την καταγραφή της τοπικής ιστορίας την εν λόγω περίοδο. Από τα πιο σημαντικά στοιχεία της εργασίας είναι οι δεκατέσσερις μαρτυρίες προσώπων που έζησαν τα γεγονότα στα Γιαννιτσά, καταγεγραμμένες από τους ίδιους τους μαθητές.

2ο Γυμνάσιο Γιαννιτσών, «Η κατοχή στα Γιαννιτσά (1941- 1944)», σχολική εργασία της Γ2 τάξης, Γιαννιτσά 2004-2005.
Μικρής έκτασης σχολική εργασία καταγραφής της τοπικής ιστορίας. Περιγράφονται εν συντομία τα γεγονότα στην πόλη. Περιέχει δύο προφορικές μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων, καταγεγραμμένες από τους ίδιους τους μαθητές.